پرسشگری سقراطی؛ راز موفقیت در گفتگوهای عمیق

پرسشگری سقراطی

پرسشگری سقراطی یکی از مؤثرترین روش‌های کشف حقیقت و پرورش تفکر انتقادی است؛ روشی که بیش از دو هزار سال پیش توسط فیلسوف بزرگ یونان، سقراط، ابداع شد و هنوز هم در آموزش، روانشناسی، مدیریت و حتی زندگی روزمره کاربردهای فراوانی دارد. در جهانی که سرعت انتقال اطلاعات لحظه به لحظه بیشتر می‌شود، اهمیت پرسشگری عمیق و هدفمند دوچندان شده است. پرسشگری سقراطی نه تنها ابزاری برای یادگیری، بلکه مسیری برای آشکارسازی تعارضات ذهنی و توسعه‌ی اندیشه‌ی مستقل به شمار می‌آید. در این مقاله، به طور جامع به معرفی این روش ارزشمند، اصول بنیادین آن، نمونه‌هایی از کاربردش در دنیای امروز و نحوه‌ی استفاده‌ی مؤثر از آن خواهیم پرداخت.

سقراط که بود و چرا پرسشگری را برگزید؟

سقراط (۴۶۹–۳۹۹ پیش از میلاد) یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان تاریخ است که بدون آنکه خود اثری مکتوب بر جای گذاشته باشد، تأثیر عمیقی بر فلسفه غرب گذاشت. سقراط در آتن باستان زندگی می‌کرد؛ شهری که در آن دوران، سخنوران و آموزگاران (سوفیست‌ها) به آموزش فن بیان و سخنوری مشغول بودند. اما سقراط، برخلاف این سنت، باور داشت که دانش حقیقی از طریق پرسیدن سوال‌های عمیق و کاوش در بنیاد باورها به دست می‌آید.

او نه به انتقال مستقیم دانش، بلکه به تحریک ذهن برای تفکر مستقل اعتقاد داشت. هدف سقراط این نبود که پاسخ‌های نهایی ارائه دهد؛ بلکه می‌خواست مخاطبان خود را به این درک برساند که چقدر کم می‌دانند و چقدر بیشتر می‌توانند بیاموزند. روش او گاهی باعث ناراحتی و حتی خشم دیگران می‌شد، چرا که با سوال‌های پی در پی، باورهای تثبیت‌شده را به چالش می‌کشید.

پرسشگری سقراطی چیست؟

پرسشگری سقراطی یک شیوه دیالکتیکی برای کشف حقیقت از طریق گفت‌وگو است. در این روش، با طرح سوالاتی هدفمند، فرد مقابل را به بازبینی و تحلیل دقیق باورهایش وادار می‌کنند. برخلاف پرسش‌های معمول که اغلب در پی دریافت اطلاعات هستند، پرسشگری سقراطی با هدف تحریک تفکر، آشکار کردن پیش‌فرض‌های پنهان و هدایت به سوی کشف‌های تازه صورت می‌گیرد.

سقراط باور داشت که دانش واقعی تنها زمانی حاصل می‌شود که فرد بتواند دلایل اعتقادات خود را نقد کند و از این طریق یا آن باور را تقویت کند یا اصلاح نماید.

پرسشگری سقراطی نوعی پرسش‌گری منظم است که می‌تواند برای هدایت تفکر در جهت‌های مختلف و اهداف متعدد مورد استفاده قرار گیرد، از جمله: کاوش در ایده‌های پیچیده، رسیدن به حقیقت، روشن‌سازی مسائل و مشکلات، کشف فرضیات، تحلیل مفاهیم، تمایز بین آنچه می‌دانیم و آنچه نمی‌دانیم، دنبال کردن نتایج منطقی تفکر یا کنترل مباحثات. این روش بر اساس این اصل استوار است که تفکر دارای منطق ساختارمند است و به ما این امکان را می‌دهد که افکار زیرین را زیر سوال ببریم. تفاوت اصلی پرسشگری سقراطی با پرسش‌گری عادی این است که پرسش‌های سقراطی سیستمی، منظم، عمیق و معمولاً بر مفاهیم، اصول، نظریات، مسائل یا مشکلات اساسی تمرکز دارد.

ویکی پدیا

چطور پرسشگری سقراطی را در زندگی روزمره به کار ببریم؟

برای استفاده از این روش در گفتگوهای خود، به چند نکته عملی توجه کنید که هم به شما کمک می‌کند تا مهارت‌های گفتگویی خود را بهبود دهید و هم باعث می‌شود که گفتگوهای شما عمیق‌تر و مؤثرتر باشند.

1. شروع با سوالات باز و بدون پیش‌فرض

یک سوال خوب باید به گونه‌ای مطرح شود که فضای باز برای پاسخ‌های متنوع ایجاد کند. از پرسش‌های بسته که تنها جواب‌های بله یا خیر می‌دهند، دوری کنید. به جای آن، سوالاتی مانند “چطور می‌شود این مسئله را بهتر درک کرد؟” یا “چه شواهدی وجود دارند که این نظر را تایید می‌کنند؟” بپرسید. این سوالات شما را به سمت تفکر عمیق‌تری هدایت خواهند کرد.

2. توجه به جزئیات و پیگیری عمقی‌تر

زمانی که پاسخ‌هایی دریافت کردید، به سرعت به جواب نهایی قانع نشوید. از افراد بخواهید که توضیحات بیشتری بدهند، جزئیات بیشتری را مطرح کنند و مسائل را از زوایای مختلف بررسی کنند. پرسشگری سقراطی به شما این امکان را می‌دهد که به عمق موضوع برسید و به جای اینکه فقط سطح مسأله را بررسی کنید، ریشه‌ها و ابعاد مختلف آن را شناسایی کنید.

3. خودتان را به چالش بکشید

در این روش، شما تنها سوالات از دیگران نمی‌پرسید، بلکه خودتان نیز به تفکر عمیق‌تری نیاز دارید. از خودتان بپرسید: “آیا باورها و دیدگاه‌های من نیز قابل نقد هستند؟” یا “آیا من به اندازه کافی به شواهد توجه می‌کنم؟” این نوع خودآگاهی باعث می‌شود که در گفتگوها به‌طور مؤثرتر عمل کنید و به اطلاعات جدید و بینش‌های بهتری دست یابید.

4. گوش دادن فعال و بدون پیش‌داوری

پرسشگری سقراطی نیازمند یک گوش شنوا است. به صحبت‌های طرف مقابل با دقت گوش دهید و اجازه دهید که آن‌ها دیدگاه‌های خود را بیان کنند. در عین حال، شما باید با ذهنی باز و بدون پیش‌داوری به اطلاعات جدید نگاه کنید و از قضاوت‌های سریع اجتناب کنید.

5. ارائه پاسخ‌های خود از طریق سوالات

به جای اینکه همیشه مستقیماً به دیگران پاسخ دهید، می‌توانید پاسخ‌های خود را از طریق سوالات مطرح کنید. این کار به دیگران این فرصت را می‌دهد که بیشتر فکر کنند و خودشان به نتیجه برسند. به عنوان مثال، اگر فردی در حال بیان یک نظر اشتباه است، به جای رد آن نظر، سوالاتی بپرسید که آن‌ها را به چالش بکشد و به نتیجه‌گیری دقیق‌تری برساند. این موضوع به فن بیان هم بستگی دارد.

6. تلاش برای رسیدن به درک مشترک

هدف اصلی پرسشگری سقراطی تنها به چالش کشیدن دیگران نیست، بلکه برقراری درک مشترک از مسائل است. این نوع پرسشگری می‌تواند به شما کمک کند تا به راه‌حل‌هایی دست پیدا کنید که برای هر دو طرف مفید باشند و اختلافات را به طور سازنده حل کنید.

ویژگی‌های بارز پرسشگری سقراطی عبارتند از:

• کاوش در تعاریف و مفاهیم.
• آشکارسازی فرضیات نادیده‌گرفته‌شده.
• تحریک به استدلال و توجیه منطقی.
• هدایت بحث به سمت شفافیت و وضوح بیشتر.

مراحل و تکنیک‌های پرسشگری سقراطی

پرسشگری سقراطی معمولاً از چندین مرحله و تکنیک مشخص تشکیل می‌شود که در تعامل با هم به تعمیق بحث کمک می‌کنند. این تکنیک‌ها عبارتند از:

۱. پرسش‌های شفاف‌سازی

هدف این نوع سوالات روشن کردن مفاهیم و تعاریف است.

مثال: «دقیقاً منظورت از عدالت چیست؟»

۲. پرسش‌های چالش‌برانگیز درباره فرضیات

این سوالات باورهای پنهان را زیر سوال می‌برند.

مثال: «چرا فرض می‌کنی که عدالت همیشه به معنای برابری است؟»

۳. پرسش‌های درباره دلایل و شواهد

در اینجا از فرد خواسته می‌شود دلایل باور خود را توضیح دهد.

مثال: «چه شواهدی برای این ادعا داری؟»

۴. پرسش‌های درباره دیدگاه‌های دیگر

این سوالات افراد را ترغیب می‌کنند تا نگاه‌های متفاوت را بررسی کنند.

مثال: «آیا ممکن است شخص دیگری به این مسئله جور دیگری نگاه کند؟»

۵. پرسش‌های درباره پیامدها و نتایج

اینجا پیامد باورها و اعمال بررسی می‌شود.

مثال: «اگر همه این باور را داشته باشند، چه اتفاقی می‌افتد؟»

۶. پرسش‌های درباره پرسش اولیه

در نهایت، بازگشت به سوال اصلی و مرور فرآیند تفکر انجام می‌شود.

مثال: «آیا پاسخ‌های ما به درک بهتری از پرسش اولیه رساندند؟»

استفاده‌ی پیوسته از این تکنیک‌ها به شکل زنجیره‌ای می‌تواند مکالمه‌ای عمیق و آموزنده ایجاد کند.

سه مولفه پرسشگری سقراطی

پرسش‌ها خودجوش و برنامه‌ریزی نشده‌اند: هر پرسش مشاور یا مربی بر اساس اظهار نظر و عقیده طرف مقابل شکل می‌گیرد. اگر مشاور یا مربی از مهارت لازم برخوردار باشد، از هر فرصت و کامنتی برای کمک به کشف و یادگیری مطلب جدید استفاده می‌کند.

گفتگوی اکتشافی: پرسشگری سقراطی یک گفتگوی اکتشافی است که در آن پرسشگر می‌خواهد طرف گفت‌وگو به کشف و تامل در مورد موضوعی که فکر می‌کند بپردازد و خود به آنچه که باید بداند دست یابد. نمونه کاربردی آن می‌تواند کمک به ارزیابی ادراک یا کشف دنیای مطلوب از سوی مراجع باشد.

متمرکز و هدفمند: پرسشگری سقراطی در بسیاری از مواقع متمرکز بر موضوع خاص است. مثلا در واقعیت درمانی، وقتی می‌خواهیم به فرد کمک کنیم تا خود را ارزیابی کند، با تمرکز بر مسأله‌ای خاص، از او می‌خواهیم تا مواردی چون جهت‌گیری خود، خواسته‌ها، ادراک‌ها و رفتارها را ارزیابی کند.

نقاط قوت روش سقراطی

• چالش کشیدن باورهای رایج: روش سقراطی بر اساس چالش‌کشیدن اعتبار باورهای رایج و برداشت‌های مشترک افراد بود.
• معتقد بودن به اشتباه بودن باورهای قدیمی: سقراط معتقد بود که وقتی افراد بر اساس باورهایی که قدیمی یا مشترک‌اند، به چیزی ایمان دارند، ممکن است در اشتباه باشند.
• نقد عقاید افراد در مناصب عالی: حتی زمانی که افراد در مناصب عالی قرار دارند و عقایدشان صرفاً بر پایه قرن‌ها توافق اکثریت است، ممکن است خطا کنند؛ زیرا آن‌ها هیچ‌گاه باورهای خود را به صورت منطقی مورد ارزیابی قرار نداده‌اند.
• ارزیابی منطقی عقاید: از دیدگاه سقراط، کمک به افراد برای بررسی و ارزیابی منطقی عقاید و باورهایشان می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا با ارزیابی سیستماتیک، به دانش و آگاهی برسند.
• توانایی مدیریت زندگی: این ارزیابی منطقی به افراد کمک می‌کند تا توانایی مدیریت زندگی خود را پیدا کنند.

نمونه گفتگوی سقراطی

گفتگوی سقراط با سردار یونانی:

سقراط: “دوستان، بیایید ابتدا تعریف شجاعت را بررسی کنیم.”

سردار: “شجاع کسی است که در برابر دشمن ترس به دل راه نمی‌دهد و مردانه پایداری می‌کند.”

سقراط: “آیا در نبرد پلانه شنیده‌اید که اسپارتی‌ها، وقتی با نیروی قدرتمند ایرانی‌ها مواجه شدند، ابتدا فرار کردند؟ اما پس از پراکنده شدن صفوف لشکر ایران، بازگشتند و به شیوه‌ی سواران بر دشمن حمله کردند و پیروز شدند.”

سردار: “بله، شجاعت نوعی پایداری است.”

سقراط: “اما اگر پایداری نتایج زیان‌باری داشته باشد، چه؟”

سردار دوم: “شجاعت نیازمند بصیرت است. باید از خوبی‌ها و بدی‌ها آگاه بود.”

سقراط: “پس می‌توان گفت که شجاعت محدود به میدان نبرد نیست. اگر کسی در برابر انتقادات و سرزنش‌ها پایداری کند، به او هم می‌توان شجاع گفت؟”

سردار دوم: “آری، به نظر می‌رسد.”

آینده آموزش تفکر انتقادی با روش سقراطی

این متن برگرفته از مقاله‌ای است که در PMC منتشر شده و به تحلیل روش سقراطی در آموزش تفکر انتقادی می‌پردازد.

با توجه به چالش‌های موجود در تکنیک‌های آموزشی که به آموزش تفکر انتقادی اختصاص دارند و با در نظر گرفتن این‌که دانش‌آموزان به شیوه‌های مختلف ممکن است به این روش‌ها واکنش نشان دهند، همواره نیاز به روش‌های مؤثر و قابل تکرار برای تحریک تفکر انتقادی وجود دارد. روش سقراطی به‌عنوان یک ابزار انگیزشی منحصر به فرد، به عمق ساختارهای فکری توجه می‌کند و تمایل به پرسشگری را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند. این روش، که گاهی مورد انتقاد قرار می‌گیرد و گاهی هم دفاع می‌شود، در آموزش تفکر انتقادی به دانشجویان حقوق در ایالات متحده امتحان خود را پس داده است. از آن‌جا که تفکر انتقادی در حرفه‌های حقوقی از اهمیت بالایی برخوردار است، استفاده از روش سقراطی در آموزش بهداشت و درمان نیز منطقی به نظر می‌رسد. این روش با تمرکز بر سطوح بالای طبقه‌بندی بلوم، به شکلی مؤثر تفکر انتقادی را در دانش‌آموزان تحریک و تشویق می‌کند.

اهداف و دستاوردهای پرسشگری سقراطی

روش سقراطی اهداف متعددی را دنبال می‌کند که فراتر از کسب دانش ساده است:

• توسعه تفکر انتقادی: افراد یاد می‌گیرند به طور فعال درباره‌ی اطلاعات و باورهای خود بیندیشند.
• کشف فرضیات پنهان: بسیاری از باورها بر اساس فرضیات نادیده گرفته‌شده بنا شده‌اند؛ پرسشگری سقراطی این فرضیات را آشکار می‌کند.
• ارتقاء خودآگاهی: فرد نسبت به فرایند تفکر خود آگاه‌تر می‌شود.
• پرورش ذهن مستقل: به جای اتکای کورکورانه به عقاید دیگران، فرد یاد می‌گیرد خودش حقیقت را جستجو کند.

کاربرد پرسشگری سقراطی در دنیای امروز

هرچند این روش بیش از دو هزار سال پیش شکل گرفت، اما امروزه در زمینه‌های متعددی به کار گرفته می‌شود:

آموزش و پرورش

بسیاری از معلمان مدرن از پرسشگری سقراطی برای تشویق دانش‌آموزان به تفکر انتقادی و بحث‌های گروهی استفاده می‌کنند. به جای انتقال یک‌سویه اطلاعات، معلم با پرسش‌های هدایت‌شده دانش‌آموزان را به کشف و درک عمیق‌تر مفاهیم سوق می‌دهد.

روانشناسی

در درمان شناختی-رفتاری (CBT)، روان‌درمانگران از تکنیک‌های سقراطی استفاده می‌کنند تا بیماران به بررسی و چالش با افکار منفی خود بپردازند. این فرایند کمک می‌کند افراد الگوهای فکری ناسالم خود را شناسایی و تغییر دهند. در واقع با این روش افراد قادر هستند به سوال چگونه تغییر کنیم پاسخ دهند.

کسب‌وکار و مدیریت

رهبران موفق در کسب‌وکارها اغلب به جای دستور دادن، از کارکنان خود سوالاتی می‌پرسند که آن‌ها را به تفکر مستقل و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه هدایت کند.

گفتگوهای اجتماعی و سیاسی

در مباحث اجتماعی و سیاسی، پرسشگری سقراطی می‌تواند به ایجاد فضایی برای تبادل آزادانه ایده‌ها و کاهش سوءتفاهم‌ها کمک کند.

نقد و محدودیت‌های پرسشگری سقراطی

با وجود مزایای فراوان، پرسشگری سقراطی خالی از ضعف نیست:

• ممکن است به طولانی شدن مباحث منجر شود: اگر هدف مشخص نباشد، سوالات بی‌پایان می‌توانند مکالمه را از مسیر اصلی خارج کنند.
• ممکن است باعث دفاعی شدن طرف مقابل شود: گاهی پرسش‌های پشت سر هم باعث می‌شوند افراد احساس حمله یا قضاوت کنند.
• نیاز به مهارت بالای پرسشگر: بدون تسلط کافی، سوالات ممکن است سطحی یا نامربوط شوند.
• احتمال سوءاستفاده: در برخی موارد، پرسشگری سقراطی ممکن است برای تحقیر یا برتری‌طلبی به کار رود، برخلاف روح حقیقی این روش که جستجوی حقیقت است.

نمونه‌ دیگر از گفت‌وگوی سقراطی

سقراط: عدالت چیست؟

شاگرد: عدالت یعنی دادن هر چیزی به صاحبش.

سقراط: آیا اگر به فردی که دیوانه شده شمشیرش را پس بدهیم، کار عادلانه‌ای کرده‌ایم؟

شاگرد: شاید نه، چون ممکن است به خودش یا دیگران آسیب بزند.

سقراط: پس آیا عدالت همیشه به معنای بازگرداندن دارایی به صاحب آن است؟

شاگرد: به نظر می‌رسد باید بیشتر درباره‌ی شرایط فکر کنیم.

سقراط: پس بیایید بار دیگر تلاش کنیم تعریف دقیق‌تری برای عدالت پیدا کنیم…

این نمونه کوتاه نشان می‌دهد چگونه سقراط با چند پرسش ساده باور اولیه را به چالش می‌کشد و شاگرد را به تفکر دوباره وامی‌دارد.

چگونه پرسشگری سقراطی می‌تواند به موفقیت شما در روابط کمک کند؟

پرسشگری سقراطی می‌تواند تاثیر زیادی بر روابط شخصی و حرفه‌ای شما بگذارد. در روابط شخصی، این روش به شما کمک می‌کند تا بهتر یکدیگر را درک کنید و از قضاوت‌های سطحی جلوگیری کنید. در محیط‌های کاری نیز، می‌تواند به حل مشکلات پیچیده و رسیدن به تصمیمات مؤثرتر کمک کند.

برای مثال، امیرحسین حامدی، مشاور روابط عمومی، در سخنرانی‌های خود همیشه تاکید دارد که پرسشگری سقراطی نه تنها برای افزایش دانش بلکه برای بهبود روابط اجتماعی و کاری بسیار مفید است. او بر این باور است که با استفاده از این تکنیک، می‌توانیم به شکلی مثبت‌تر و کارآمدتر با دیگران ارتباط موثر برقرار کنیم و از نتایج مثبت آن بهره‌مند شویم.

نتیجه‌گیری

پرسشگری سقراطی فراتر از یک روش آموزشی یا فلسفی، هنری است که به ما می‌آموزد چطور به جای پذیرش سطحی باورها، به عمق مفاهیم برویم. این شیوه به ما کمک می‌کند ذهنی بازتر، دقیق‌تر و خلاق‌تر داشته باشیم. در دنیایی که اغلب پر از اطلاعات ناقص یا تحریف‌شده است، توانایی پرسشگری صحیح می‌تواند چراغی باشد برای جستجوی حقیقت.